“Ik heb mijn portfolio vaak vervloekt”, begint psychosociaal therapeut Debby. “Het was veel werk. Maar achteraf zie ik het als het meest waardevolle onderdeel van mijn opleiding.” Debby studeerde in 2019 af van de hbo-opleiding Psychosociaal Therapeut in Waalwijk. In het eerste jaar van de studie startte ze met het schrijven van een portfolio. Gedurende haar opleiding leverde ze er zeven in, de laatste vormde haar ‘echte’ afstudeerproduct. Van een scriptie was geen sprake. 

 

Op dit moment is bijna elke hbo-opleiding in Nederland bezig het afstuderen te herzien, weet Lisette Munneke. Ze adviseert hbo-opleidingen over de vraag hoe ze het afstudeerproces het beste kunnen inrichten. “Voor de coronacrisis ging er bijna geen week voorbij zonder dat ik bericht kreeg van een opleiding: we willen van de scriptie af, hoe kunnen onze studenten anders afstuderen?”

 

Als senior-onderzoeker aan Hogeschool Utrecht is Lisette gespecialiseerd in de ontwikkeling van onderzoekend vermogen bij hbo-studenten. Ook is ze co-auteur van het studieboek dat daar onlangs over verscheen: Onderzoekend vermogen in de praktijk. 

 

“Onderzoekend vermogen houdt in dat studenten kunnen afwegen wat ze moeten doen als ze merken dat ze kennis missen in hun vak”, legt Lisette uit. “Moeten ze uitgebreid onderzoek doen? Vertrouwen op bestaande bronnen? Of volstaat een snelle Google-zoekopdracht?”

 

Ze vervolgt: “Hoe grondig je iets uitzoekt, heeft ook te maken met de belangen die spelen in je uiteindelijke werk. Heb je genoeg tijd om zelf data te analyseren? Is er geld voor? En hoe relevant is het eigenlijk?” Deze vaardigheid komt volgens de auteurs van het boek veel terug in het verdere professionele leven. En een scriptie is niet per se de beste manier om die skill te toetsen.  

 

“Het hbo is bedoeld om mensen op te leiden tot een bepaald beroep”, benadrukt Lisette. “Het eindproduct zou moeten toetsen: zijn studenten klaar voor dat beroep? Beschikken ze over de competenties die nodig zijn voor het werk? Als je studenten onderzoek laat doen en een scriptie laat schrijven, doen ze meestal niet waar ze voor opgeleid worden.” Volgens Lisette schieten hbo-opleidingen soms door in complexiteit. Er worden vaardigheden verwacht van studenten die ze als (beginnend) werknemer nog helemaal niet nodig hebben.

 

“Neem pabostudenten”, noemt de docent-onderzoeker. “Lange tijd was een scriptie het belangrijkste onderdeel van hun afstuderen. Zo’n scriptie ging over een algemeen issue in het onderwijs, zoals hoogbegaafdheid. Ook nuttig, maar het stond behoorlijk los van de dagelijkse praktijk: lesgeven.” 

 

Tegenwoordig vragen veel pabo’s studenten naast het afstudeeronderzoek een portfolio aan te leveren. Een goede ontwikkeling, vindt Lisette. “Een scriptie is dan eigenlijk niet meer nodig. Het onderzoek is al geïntegreerd in het portfolio. Daarnaast kun je studenten nog vragen hun lessen te filmen en een reflectie daarvan op te nemen in het portfolio.”

 

“Begrijp me niet verkeerd”, stelt Lisette. “Ook in het hbo zijn onderzoek en theoretische verdieping belangrijk, maar het is de vraag of dat de afstudeervorm moet zijn.” 

 

Op aanvraag van de Vereniging Hogescholen onderzocht de Expertgroep Protocol hoe opleidingen eindkwalificaties beter kunnen toetsen. In 2015 is een pilot gestart onder zeven opleidingen. Momenteel lopen nieuwe projecten, onder andere met de opleiding Hospitality Management. “Daar studeerden studenten eerst af met een stage en scriptie”, vertelt Lisette. Aan welke vormen nu gedacht wordt? “Naast de stage kun je studenten de opdracht geven iets uit te zoeken. Zoals: hoe kan een hotel zorgen voor een duurzamer beleid?”

 

Als afstudeerproject kunnen studenten Hospitality Management hun ideeën met verschillende producten aantonen: van een presentatie tot een video. Een verslag van de ideeën komt in een portfolio terecht, waar studenten een onderbouwing bij geven. Waarom hebben ze een bepaalde keuze gemaakt? Zo’n reflectie kan schriftelijk of mondeling gegeven worden. 

 

Andere afstudeervormen waar je aan kunt denken: het bouwen van een website of een app, of het houden van een debat of presentatie. “Goede manieren om onderzoekend vermogen te toetsen”, vindt Lisette. “Net als bij een scriptie gaan studenten zelfstandig te werk, leren ze plannen, kritisch denken en zich inhoudelijk in een onderwerp te verdiepen.” 

 

Steeds meer opleidingen werken met portfolio’s, weet Lisette. “En ze trekken ook langer uit voor het afstuderen: vaak wel anderhalf jaar, in plaats van alleen het laatste halve jaar.” Zo is het afstudeerproduct minder een momentopname dan een scriptie. En hebben opleidingen de ruimte méér competenties te toetsen. 

 

Debby was al vanaf haar eerste jaar bezig met haar afstudeerproduct. In haar portfolio’s moest ze aantonen dat ze genoeg kennis had over het vak en bewijs leveren van haar kunde. Bijvoorbeeld door in detail te beschrijven hoe ze een cliëntgesprek voerde. Reflectie was enorm belangrijk. “De eerste zes portfolio’s waren een voorbereiding op de laatste”, legt ze uit. “In het zevende portfolio omschreef ik hoe ik me gedurende de jaren ontwikkeld had. Het was een soort groeidocument. Je ziet mijn professionele, maar ook mijn persoonlijke groei duidelijk terug.” 

 

In haar portfolio’s moest ze aantonen dat ze dertien competenties onder de knie had. Theoretische kennis over stromingen binnen de psychologie bijvoorbeeld. Maar ze moest ook een brief schrijven aan een collega over een cliënt. En haar valkuilen in dagelijks contact met anderen omschrijven. “Bijna overal moest ik uitleggen: hoe denk ik hierover? En wat doet het met me? Zo liet ik zien dat ik reflectief kon denken en handelen.” 

 

Voordat ze begon aan deze hbo-studie, werkte Debby al jaren als hulpverlener. “Ik dacht: zo’n portfolio, dat doe ik met twee vingers in mijn neus”, lacht ze. “Viel dat even tegen.” Met haar laatste portfolio was ze twee maanden dagelijks intensief bezig. “Dat is niet eens zo lang, omdat ik al veel voorwerk had gedaan in de jaren daarvoor.”

 

Over een scriptie doen veel studenten een stuk langer. Sommigen schakelen zelfs (betaalde) hulp in van een scriptiebureau. Ook de begeleiding bij scripties laat soms te wensen over. Deze problemen spelen ook op universiteiten, blijkt uit verschillende opiniestukken. 

 

Lisette: “Het verschil is wel dat universiteiten studenten in de eerste plaats leren wetenschappelijk te denken. Daar past een scriptie in de vorm van een onderzoeksverslag bij. Het hbo leidt op tot een beroep, waar je kennis vooral moet toepassen.” Maar voor sommige universitaire studies is een scriptie inderdaad ook niet de beste afstudeervorm, denkt ze. Een beroepsgerichte studie als geneeskunde bijvoorbeeld.  

Debby heeft nog dagelijks voordeel van haar portfolio’s. En denkt er vaak aan terug. Ze heeft haar eigen coaching- en counselingspraktijk in Schagen. “Als therapeut is het enorm belangrijk dat je blijft reflecteren op je eigen handelen”, noemt ze. “Dat heb ik geleerd door die portfolio’s. Iedere keer keek ik vanuit verschillende invalshoeken naar mijn eigen groei. Of stilstand. Ik leerde mijn kwaliteiten en sterke punten te herkennen en erkennen. Dat heeft me een betere professional gemaakt.”

 

Wat Debby verder van haar portfolio geleerd heeft? “Dat het leuk is om naar jezelf te kijken. En dat het goed is je kwetsbaar op te stellen. Niet eng of stom. Het klinkt misschien overdreven, maar ik heb mezelf beter leren kennen door de portfolio’s. En ik heb meer compassie voor mezelf. Je kunt en hoeft het niet in één keer goed doen. Ik vraag me af of ik dat allemaal uit een scriptie had kunnen halen.”