“Van het centraal eindexamen hangt veel af’’, zegt woordvoerder Linda Zeegers van de VO-raad, de vereniging van scholen in het voortgezet onderwijs. ”Op de eerste plaats voor de leerlingen, maar ook voor de docenten.’’ Zij moeten hun leerlingen goed voorbereiden en de talloze toetsen nakijken. De school moet er bovendien voor zorgen dat de examens op de juiste manier bewaard worden om de betrouwbaarheid te bewaken. ”Dat vergt veel organisatie’’, zegt Zeegers. “Het is een drukke periode voor leerlingen, docenten en scholen.’’

“Het is zeker een spannende periode’’, zegt ook woordvoerder Mirjam Kapelle van het College voor Toetsen en Examens (CvTE) over het eindexamen. “Hier doen we het allemaal voor.’’ Het CvTE is namens de overheid verantwoordelijk voor de kwaliteit van de examens en toetsen in Nederland. Ook zorgt deze instantie ervoor dat de scholen de toetsen op de juiste manier kunnen afnemen. “Tijdens de examens wordt de kwaliteit van ons werk zichtbaar. Dan wordt duidelijk of ze foutloos zijn.’’

Hier ging het mis; examencrisis en examenfraude

De eindexamens waren de afgelopen jaren meerdere malen in het nieuws. Vorig jaar ging het flink mis op het vmbo in Maastricht. Het diploma van 353 leerlingen werd ongeldig verklaard omdat er onderdelen van hun schoolexamens ontbraken. In 2013 was het foute boel in Rotterdam. In totaal 27 eindexamens werden gestolen uit de kluiskamer van Ibn Ghaldoun. De diefstal staat bekend als de grootste examenfraude in Nederland ooit. Daarnaast is er vrijwel ieder jaar kritiek op het vwo-examen Nederlands, dat te lang en te moeilijk zou zijn. Vorig jaar werd minder geklaagd over deze toets.

Met protocollen en afspraken met middelbare scholen doet het CvTE er alles aan om de kans op fraude zo klein mogelijk te maken en de leerlingen ieder jaar dezelfde kansen op een diploma te bieden. “Fraude en andere onregelmatigheden zorgen voor onrust en zijn niet in het belang van de leerlingen, zo leren ook de ervaringen van Maastricht en Ibn Ghaldoun’’, zegt Mirjam Kapelle. Na de fraude in 2013 in Rotterdam worden de stapels met examens bijvoorbeeld zo kort mogelijk voor het examen afgeleverd. Of dat met een speciale auto gebeurt, wil het CvTE niet vertellen. “Juist in het belang van de leerlingen , willen we die details geheim houden,’’ zegt de woordvoerder.

“De school wijst op voorhand iemand aan die de examens in ontvangst neemt’’, zegt Kapelle. “Diegene moet ook tekenen voor de ontvangst.’’ Vervolgens is het de verantwoordelijkheid van de school om de examens zo op te bergen dat deze geheim blijven. “De VO-raad heeft daar een model protocol voor opgesteld’’, zegt Kapelle. Als blijkt dat de zegel is verbroken of er vermoedens zijn dat de examens zijn ingezien, wordt dat gemeld bij de inspectie.

65-plussers speuren naar fraude

Surveillanten zorgen ervoor dat tijdens het afnemen van de examens, niet wordt gefraudeerd. Vanuit het uitzendbureau ‘65Plus in het Onderwijs’ (een uitzendbureau voor AOW-gerechtigden red.) houden ieder jaar ongeveer duizend surveillanten toezicht op de examenkandidaten. “Hun belangrijkste taak is het opsporen van fraude’’, zegt regiocoördinator Angela Bihari van 65Plus. “Daar worden de surveillanten ook op getraind.’’ De toezichthouders letten vooral op afwijkend of opvallend gedrag van de leerlingen. “Bijvoorbeeld als iemand steeds een potje Tipp-Ex vasthoudt of omdraait’’, zegt Bihari. “Dan is daar mogelijk iets mee aan de hand.’’

De laatste jaren zijn de surveillanten extra alert op elektronische hulpmiddelen. “Bijvoorbeeld een mobiele telefoon die wordt meegesmokkeld naar het toilet. Daarmee kan de leerling antwoorden opzoeken op internet.’’ Ook het gebruik van een smartwatch, mag niet. Als een toezichthouder een leerling betrapt op spieken, wordt daarvan melding gemaakt op een proces verbaal. De school kan vervolgens bepalen om de leerling het cijfer 1 te geven, of de toets ongeldig te verklaren. De school brengt vervolgens de inspectie op de hoogte van deze maatregel.

Het aantal meldingen bij de inspectie is de afgelopen vijf jaar vrijwel stabiel. Vorig jaar kwamen 645 meldingen van onrechtmatigheden binnen bij deze instantie. In totaal werden 275 schriftelijke examens ongeldig verklaard.

Niet alleen bij het verdelen en het afnemen van de centrale examens gelden strenge richtlijnen, ook de toetsen zelf moeten zo eerlijk mogelijk zijn. “De examens zijn natuurlijk ieder jaar verschillend’’, legt woordvoerder Kapelle van het CvTE uit. “We kunnen nooit helemaal garanderen dat ze ieder jaar precies even moeilijk zijn.’’ Om te voorkomen dat de leerlingen gedupeerd worden als zij toevallig lastige opgaven voorgelegd krijgen, worden de examens gecorrigeerd met de zogenoemde N-term (Normeringsterm. Bij een lastig examen is die N-term hoger dan bij een relatief makkelijk examen, red). “Iedere leerling moet uiteindelijk over dezelfde lat springen’’, zegt Kapelle.

Duizenden telefoontjes over tikkende hakken en moeilijke toetsen

Toch klagen ieder jaar duizenden leerlingen over hun examens. Het Landelijk Aktie Komitee Scholieren (LAKS) kreeg vorig jaar 180.000 telefoontjes met klachten over de moeilijkheid. Maar ze belden bijvoorbeeld ook over de tikkende hakken van surveillanten of bouwwerkzaamheden buiten het examenlokaal. “Vooral na de eerste examens krijgen we heel veel klachten’’, zegt bestuurslid Bibi Reiniers van LAKS. “Leerlingen vinden het dan heel spannend en ze zijn snel gefrustreerd of aangebrand.’’ 

De scholiere heeft goede hoop dat de examens dit jaar zonder grote incidenten zullen verlopen. “Juist omdat het vorig jaar zo mis is gegaan in Maastricht, zijn scholen extra alert op de schoolexamens .’’ Wel adviseert zij de leerlingen zelf ook kritisch te zijn. “Vraag jezelf af of je alle verplichte opdrachten en toetsen af hebt voordat je aan je examen begint. De informatie daarover is gewoon online te vinden.’’

Het uiteindelijke cijfer van de examenleerling wordt voor de helft bepaald door schoolexamens. Het cijfer voor dit schoolexamen is opgebouwd uit werkstukken, toetsen, mondelinge overhoringen en presentaties die de scholier behaald heeft in de bovenbouw. Naar aanleiding van het examendebacle in Maastricht is in opdracht van de VO-raad onderzoek gedaan naar de borging van de kwaliteit van de schoolexamens. Daaruit blijkt dat dit niet altijd goed geregeld is. “Als de examinering op een school niet goed verloopt, wordt dit onvoldoende gecorrigeerd’’, schrijft de inspectie in het rapport ‘De Staat van het Onderwijs 2019’. De inspectie gaat daarom in de toekomst meer aandacht besteden aan de schoolexamens.

Examendebacle Maastricht zet scholen op scherp

De VO-raad heeft de indruk dat door de examencrisis in Maastricht scholen weer meer aandacht hebben voor deze schoolexamens. “Het heeft veel losgemaakt’’, zegt woordvoerder Linda Zeegers. “We zien dat veel scholen hun eigen procedures nog eens nalopen en intern bespreken hoe het bij hen gesteld is.’’ Langere tijd stonden de schoolexamens een beetje in de schaduw van het centraal examen, stelt Zeegers. “Het incident in Maastricht is hard aangekomen en heeft de schoolexamens weer hoger op de agenda geplaatst.’’

‘Haal het kraakpapiertje van je Liga af’

Zelf deed Bibi Reinders van het LAKS vorig jaar eindexamen vmbo. Haar tip voor de huidige examenkandidaten luidt; neem water en iets te eten mee. “Als je dan een dipje voelt aankomen, kan je even rustig iets eten’’, zegt ze. “Maar haal van tevoren wel het kraakpapiertje van je Liga af zodat je andere leerlingen niet hoeft te storen.’’ Ook een goede voorbereiding is heel belangrijk. “Oefen examens van voorgaande jaren’’, zegt Reinders. “Dan krijg je de vraagstelling beter in de vingers en wordt het duidelijk wat je dit jaar ongeveer kunt verwachten.’’

De scholiere zit inmiddels in 4 havo. Volgend jaar mag ze dus nog een keer examen doen. “Eerlijk gezegd kijk ik daar naar uit. Examens doen vind ik eigenlijk wel leuk. Daarna heb je lang vrij. Het is de afsluiting van mijn schoolperiode.’’  

© Nationale Onderwijsgids / Marjolein Kooyman