Het eindexamen baart menig scholier flink wat zorgen. Angst, een hoge hartslag, last van hoofd- of buikpijn en black-outs zijn veel gehoorde klachten rondom het eindexamen. Voor honderdduizenden scholieren op het vmbo, havo en vwo is deze periode zenuwslopend. Ze moeten pieken op het juiste moment. De één heeft die druk nodig om het optimale resultaat te halen, de ander gaat er juist aan onderdoor.

Negatieve gedachten

“Gezonde spanning helpt meestal om de prestatie te verbeteren”, zegt Ivan Nyklicek, universitair hoofddocent Medische en Klinische Psychologie aan de Tilburg University. “Maar als er nog meer spanning bij komt, gaat de prestatie juist afnemen. Je zou dan kunnen spreken van stress. De aandacht is dan niet meer bij de opgave, maar bij allerlei negatieve gedachten die door je heen gaan.”

In Nederland is niet bekend hoeveel leerlingen last hebben van stress door de examens. Wel is duidelijk dat stress in zijn algemeenheid onder jongeren de laatste jaren toeneemt. Ook zijn er steeds meer scholieren en studenten met depressieve gevoelens.

Hoewel er geen afgerond onderzoek bestaat dat dit vermoeden ondersteunt, kan het één en ander veroorzaakt worden door een toenemende prestatiedruk, denkt Nyklicek. “Het heeft te maken met de onzekerheid op de arbeidsmarkt. Je moet je steeds meer onderscheiden.”

Sociale media boosdoener

Dat er steeds meer jongeren zijn die stress ervaren, heeft mogelijk ook iets te maken met sociale media, vermoedt de universitaire docent. “Alles moet geweldig zijn en er ook geweldig uitzien. Als het eens keer niet zo geweldig gaat, raak je direct in de stress. Het lijkt wel alsof de mensen minder kunnen hebben.”

In 2014 bleek uit onderzoek van EenVandaag al dat 60 procent van de scholieren stress ervaart door school. De enorme toegang tot informatie via hun telefoon wordt door psychologen aangewezen als oorzaak. Scholieren geven zelf ook aan dat zij last hebben van afleidingen zoals sociale media. Daardoor kunnen zij zich vaak niet goed concentreren. Sommige scholieren zeggen nauwelijks tijd te hebben voor leuke dingen of om met vrienden af te spreken. Lange schooldagen, veel huiswerk en het leren voor een proefwerk kosten veel energie.

De stress kan zich op verschillende manier uiten. Zo kan je je gespannen, angstig of somber voelen. Ook is het mogelijk dat je het lichamelijk heel warm krijgt en spanning voelt in bepaalde lichaamsdelen zoals nek of schouder. Daarnaast kan je geïrriteerd reageren richting anderen.

Perfectionisme

De stress komt voornamelijk voor bij mensen met bepaalde persoonlijkheidskenmerken, legt Nyklicek uit. Eén daarvan is neuroticisme: de neiging om dingen negatief te interpreteren. “Dat worden ook wel catastroferende gedachten genoemd. Je denkt dan: ‘Dat wordt niks meer. Dat wordt weer een ramp’.”

Ook perfectionisme wordt door Nyklicek gelinkt aan stress. “Mensen krijgen het gevoel dat ze het perfect moeten doen, maar daarmee vragen ze eigenlijk teveel van zichzelf. Er bestaan tegenwoordig reclames die daar ook niet aan meehelpen. NCOI vraagt tijdens een commercial: ‘Hoe hoog leg jij de lat?’ Er zijn allemaal maatschappelijk tendensen gaande om de lat zo hoog mogelijk te leggen.”

Meisjes zijn over het algemeen gevoeliger voor stress. “Zij hebben vaker last van negatief denken dan jongens gemiddeld genomen. Jongens zijn over algemeen minder bezig met psychologische dingen en wat meer gericht op de feiten.”

Wat te doen tegen stress?

Mochten scholieren van het vmbo, havo en vwo stress ervaren rond de eindexamenperiode, kunnen zij een aantal dingen doen om alles weer onder controle te krijgen. Nyklicek adviseert dat de scholieren goed op hun eigen stressreacties moeten letten om er vervolgens gericht mee aan de slag te gaan.

“Als je zo’n reactie merkt, moet je de gedachte slechts zien als een gedachte, en niet als een feit. Komt er weer een negatieve gedachte in je op? Dan weet je dat je er niet in mee hoeft te gaan en je beter op iets anders kan richten. Daarin kun je jezelf oefenen. Ook kan het helpen om rustig in en uit te ademen. Daar word je kalmer van.”

Nyklicek heeft meer tips. “Ik raad aan om gratis apps te downloaden die allerlei korte mindfulnessoefeningen bevatten. Je gedachte laat je dan voor wat ze zijn en je aandacht verschuift naar de ademhaling. Waar het om gaat: je gedachten zijn geen feiten, maar korte dingetjes in je hoofd die je niet hoeft te geloven. Als je dat onder de knie hebt, kan je het laten gaan en je weer richten op de opdracht. ”

© Nationale Onderwijsgids / Frank Molema